अस्पर्श व्यवहारांसाठी क्यू. आर. कोड

संपूर्ण जगावर कोरोना संकट ओढवले, त्यानंतर आपणाला अनेक गोष्टींमध्ये बदल करावे लागले. त्यातलीच एक बाब म्हणजे एकमेकांशी अनावश्यक स्पर्श टाळणे. गळाभेट न घेणे, हस्तांदोलन न करणे याबरोबरच असे व्यवहार करणे की सहसा समोरील व्यक्तीला किंवा वस्तूला स्पर्श करावा लागणार नाही. कोरोना प्रादुर्भाव सुरू झाल्यानंतर अस्पर्श व्यवहारांना गती आली, त्याची मागणी होऊ लागली आणि ती काळाची गरज ही ठरू लागली. विशेषतः डिजिटल इंडियाची घोषणा झाल्यावर अनेक डिजिटल व्यवहारांना चालना मिळाली आणि त्यासाठी क्यू. आर. कोड तंत्रज्ञान फारच महत्त्वाचे ठरू लागले. क्यू. आर. कोड हे Quick Response Code चे संक्षिप्त रूप आहे. खरं म्हणजे जपान मध्ये मोटार व्यवसायासाठी 1994 मध्ये याचा प्रथम वापर झाला. हळूहळू या तंत्रज्ञानाचा वापर अनेक क्षेत्रात होऊ लागला. अनेक देशांमध्ये या तंत्रज्ञानाचा वापर आता खूप मोठ्या प्रमाणावर होवू लागला आहे, आणि तो होणे ही काळाची गरज आहे.

    क्यू. आर. कोड हे बारकोड तंत्रज्ञानाचे अधिक सक्षम असे विकसित रूप आहे. संख्या, अक्षरे, ऑडिओ, व्हिडिओ, ग्राफिक्स इत्यादींचा क्यू. आर. कोड तयार करता येतो. तो वाचण्यासाठी अलीकडील नवीन मोबाईल मध्ये स्कॅनर हे टूल अगोदरच स्थित असते किंवा क्यू. आर. कोड समोर केवळ मोबाईल चा कॅमेरा धरला तरी तो कोड आपोआप स्कॅन होतो. आपल्या मोबाईल मध्ये ही व्यवस्था नसल्यास गूगल प्ले स्टोअर वर क्यू. आर. कोड रीडर किंवा द्रुत स्कॅन यासारखी मोफत ॲप्स उपलब्ध आहेत. ती आपण डाऊनलोड करून वापरु शकतो. हा क्यू. आर. कोड वाचण्यासाठी गूगल लेन्स हे ॲपही खूप उपयुक्त आहे. आपल्या मोबाईल मध्ये असणारा एखादा क्यू. आर. कोडही या ॲप मुळे आपण वाचू शकतो. खाली एक क्यू. आर.कोड दिला आहे. आपण तो स्कॅन करून ॲप डाऊनलोड करू शकता. सुरूवातीला पेड असणारे परंतु आता पूर्णपणे फ्री असणारे हे ॲप सुद्धा स्वत:च्या मोबाईल मधील क्यू. आर.कोड स्कॅन करू शकते.

कॅशलेस आर्थिक व्यवहार करताना याचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे स्वतःचा खाते क्रमांक, आय. एफ. एस. सी. कोड इत्यादी माहिती दुसऱ्याला द्यावी लागत नाही. देणारा व घेणारा यांच्याकडे एस. एम. एस. द्वारे येणारा 12 डिजिट चा RRN हा एकच असल्याची केवळ खात्री करावी लागेल. काही विशेष अथवा गुप्त माहिती सांकेतिक शब्दात बदलण्यासाठी या कोडचा खूप मोठा उपयोग होवू शकतो. आर्थिक व्यवहार करताना अलीकडे पॉइंट ऑफ सेल्स (पॉस) यंत्राचा वापर होतो पण अशा व्यवहारा दरम्यान कार्डला, मशिनला स्पर्श करावा लागतोच. त्यामुळे या मशीन ऐवजी क्यू. आर. कोड तंत्रज्ञानाचा वापर निश्चितच फायदेशीर ठरेल. सद्यस्थितीत या तंत्रज्ञानाची गरज आणि होणारा वापर याचा विचार करता पुढील काळात साध्या पान पटरीवर, चहाच्या टपरीवर असे क्यू. आर.कोड चिकटवलेले दिसतील आणि त्याद्वारेच बिल स्वीकारले जाईल, (काहीप्रमाणात त्याची सुरुवातही झाली आहे) त्यामुळे सामान्य माणसाने या तंत्रज्ञानाचा वापर शिकून घेतला पाहिजे.  त्याचे फायदे तोटे समजून घेतले पाहिजेत. विशेषतः ‘एखादा क्यू.आर. कोड स्कॅन करा, तुमच्या बँक अकाऊंट मध्ये पैसे जमा होतील’ अशाप्रकारच्या फसव्या जाहिरातींना बळी पडू नये.

              हा कोड बनवण्यासाठी अनेक वेबसाइट्स मोफत सेवा देतात. स्टॅटिक आणि डायनॅमिक असे दोन प्रकारचे हे कोड असतात. रंगीत किंवा आपल्या लोगो सह डायनॅमिक कोड बनवण्यासाठी काही शुल्क आपणास द्यावे लागते. डायनॅमिक कोड बनवल्यानंतर आपणाला अनेक प्रकारच्या नोंदी मिळवता येतात तसेच त्या माहितीमध्ये काही बदल करणेही शक्य असते. एखाद्या बाबीचे व्हेरिफिकेशन करण्यासाठीही वापर करता येतो. कोव्हिड लसीच्या बाबतीतही आपण हे व्हेरिफिकेशन क्यू.आर.कोड च्या माध्यमातून करू शकत आहोत.

      ग्रंथालयांच्या विकासामध्ये क्यू. आर. कोड हे एक वरदान ठरू शकते क्यू. आर. कोड च्या माध्यमातून ग्रंथालयात अनेक प्रकारच्या सेवा वाचकांना देणे शक्य आहे. सध्या मी माझ्या आय. सी. एस. महाविद्यालय, खेडच्या ग्रंथालयामध्ये अशा प्रकारची क्यू. आर. कोड तंत्रज्ञान वापरून सेवा देत आहे आणि वाचकांकडून या सेवेला उत्कृष्ट असा प्रतिसाद मिळतो आहे.  ग्रंथालयाची सर्व प्रकारची माहिती आपण क्यू. आर. कोड च्या मदतीने वाचकांना अगदी कमी वेळेत देऊ शकतो तसेच ऑनलाइन बुक्स, ऑनलाइन जर्नल्स,  इतर वाचन साहित्य वाचकांना क्यू. आर. कोड च्या माध्यमातून सहजपणे आपण उपलब्ध करून देवू शकतो.

      क्यू. आर. कोडचा वापर अनेक क्षेत्रांमध्ये आपणाला सहजपणे करता येऊ शकतो आणि आपले व्यवहार आपण सुकर करू शकतो. भाजी मार्केटमध्ये भाजी खरेदी केल्यावर सुद्धा क्यू. आर. कोडच्या माध्यमातून आपण त्याचे बिल पेड करू शकतो, शिवाय सुट्ट्या पैशांचा प्रश्नही यामुळे सहजपणे मिटू शकतो. एवढेच नव्हे तर महागड्या फळांच्या बाबतीत ग्राहकाची फसवणूक होऊ नये म्हणून प्रत्येक फळावर क्यू.आर.कोड लावून त्यात त्या फळाची संपूर्ण माहिती (उदा. शेतकर्‍याचे नाव, ठिकाण इ.) देता येईल.

      हॉटेलमध्ये मेनू कार्ड हाताळताना व्हायरसचा धोका असू शकतो परंतु प्रत्येक टेबलवर क्यू. आर. कोड उपलब्ध करून दिल्यास तो स्कॅन केल्यावर ग्राहकाच्या मोबाइल मध्ये प्रत्येक पदार्थाचा दर सहजपणे उपलब्ध होऊ शकतो. त्यामुळे हा अस्पर्श व्यवहार सर्वांनाच उपयुक्त ठरू शकतो. शाळा-महाविद्यालयांमध्ये अनेक प्रकारच्या सुविधा आपण क्यू. आर. कोड च्या मदतीने विद्यार्थ्यांना देऊ शकतो.  डीसले गुरुजींचा क्यू. आर. कोड चा प्रयोग सर्वांना ज्ञातच आहे. अशा प्रकारचे काही उपक्रम आपण या माध्यमातून करू शकतो. बँका किंवा सर्व प्रकारची कार्यालये क्यू. आर. कोड च्या मदतीने खूप जलद गतीने काही सेवा ग्राहकांसाठी उपलब्ध करून देऊ शकतात. मंदिरे किंवा पर्यटन क्षेत्रामध्ये खूप मोठ्या प्रमाणावर या तंत्रज्ञानाचा वापर करता येऊ शकतो. असे अनेक फायदे या क्यू. आर. कोडचे असल्यामुळे आपल्या देशात याचा प्रसार व प्रभावी वापर होणे आवश्यक ठरणार आहे. त्यामुळे अनेक व्यवहार सुलभ आणि वेगाने होणार आहेत शिवाय ते व्यवहार अस्पर्श होतील हे ही तितकेच महत्वाचे.