आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. सकाळी उठल्यापासून ते झोपेपर्यंत, आमचे स्मार्टफोन नेहमीच आमच्या हाताच्या आवाक्यात असतात. मोबाईलच्या सवयीने आपल्या आयुष्याचा ताबा घेतला आहे म्हणूनच त्याचा आपल्या वर्तनावर, नातेसंबंधांवर आणि एकूणच कल्याणावर होणारा परिणाम समजून घेणे आज आवश्यक ठरत आहे. एखाद्या तंत्रज्ञानाच्या सततच्या वापरामुळे किंवा चुकीच्या वापरामुळे अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. मोबाईलच्या अतीवापराबाबतही आज अनेक गंभीर समस्या निर्माण होत आहेत व होऊ घातल्या आहेत. whatsapp, Instagram, facebook, snapchat यासारख्या ॲप्समुळे मोबाईलचा वापर अनेक पटीने वाढला आहे. आजच्या पिढीची मोबाईल ही गरज बनली आहे. अँड्रॉइड मोबाईल, काही जीबी डाटा, वाय-फाय, बॅटरी बॅकअप आणि चार्जर या आता अत्यावश्यक बाबी बनत चालल्या आहेत.
मोबाईल मुळे आज विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासावर परिणाम होत आहे, वाचन संस्कृतीवर घाला घातला जात आहे, नातेसंबंध बिघडत चालले आहेत. अगदी घटस्फोटाचे मोबाईल एक कारण ठरू शकते, “माझी बायको फक्त मोबाईलवर बोलत असते, मुलांकडे तिचे दुर्लक्ष होते” अशी तक्रार सांगणारे अनेक पुरुष आज भेटतात. तसेच “माझ्या नवऱ्याला मोबाईलपुढे माझ्याकडे बघायला वेळच कुठे आहे?” असे बोलणाऱ्या स्त्रिया आज भेटतात. लहान मुले तर मोबाईल गेम मध्ये पूरतीअडकून गेली आहेत. एखाद्या सुंदर स्थळाला भेट दिल्यावर ते सौंदर्य नजरेने अनुभवण्या अगोदर आमच्या क्लिक्स सुरु होतात, कारण आम्हाला ते फोटो स्टेटसला ठेवायचे असतात, सोशल मीडियावर टाकायचे असतात. चालकाच्या दुर्लक्षामुळे रस्त्यावर जसे अपघात होतात, तसे चालणारी माणसे मोबाईलच्या नादात आजकाल एकमेकांना धडकू लागली आहेत. चार मित्र एकत्र जमले तरी एकमेकांशी बोलताना त्यांचे अर्धे लक्ष मोबाईलमधेच असते. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स मुळे अजून काय काय बघावं लागणार आहे? हे वेगळच. (मी यासंदर्भात 31 जुलै 2023 रोजी एक ब्लॉग लिहिला आहेच)
आमचे मोबाईल फोन सतत कनेक्टिव्हिटी, मनोरंजन आणि माहिती देत असतात. या गोष्टींमध्ये घालवलेल्या वेळेचे भान न ठेवता आम्ही बिनदिक्कतपणे सोशल मीडिया स्क्रोल करतो, मेसेज तपासतो आणि गेम खेळतो. या सवयीमुळे अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. उदाहरणच द्यायचे झाले तर- स्मार्टफोन्स मेंदूची रिवार्ड सिस्टम सक्रिय करतात, डोपामाइनसारखे चांगले संप्रेरक सोडतात, ज्यामुळे आपल्याला अधिक लालसा निर्माण होते, त्यातून व्यसनाधीनता वाढू शकते. फोनचा जास्त वापर केल्याने समोरासमोरील संवाद कमी होऊ शकतो, ज्यामुळे एकटेपणा आणि संपर्क तुटतो. सतत विचलित होणे आणि मल्टीटास्किंगमुळे फोकस आणि कार्यक्षमता कमी होऊ शकते. झोपायच्या आधी स्क्रीन आणि नोटिफिकेशन्सच्या संपर्कात आल्याने झोपेच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय येतो. मोबाईलच्या सवयीमुळे आपल्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक अशा दोन्ही संबंधांवरही परिणाम होतो. फोनच्या अती वापरामुळे इतरांकडे दुर्लक्ष करणे, प्रियजनांसह मौल्यवान क्षणांना अनुपस्थित राहणे, समोरासमोर संवाद कमी केल्याने भावनिक समज कमी होणे, सायबर धमकी, FOMO (गहाळ होण्याची भीती), मानसिक आरोग्यावर परिणाम होणे अशा गोष्टी घडू शकतात. यासाठी आपण फोनच्या वापराबद्दल किती जागरूक असलं पाहिजे? हे लक्षात येईल.
आज आपल्या जीवनात मोबाईल बाबत नियंत्रण आणि संतुलन योग्य प्रकारे राखायचे असेल तर काही बाबी प्रकर्षाने कराव्या लागतील. उदा. घरातील काही जागा निश्चित कराव्या लागतील जेथे कोणीही फोनचा वापर करणार नाही. (उदा. डिनर टेबल) फोन वापरावर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि मर्यादित करण्यासाठी उत्पादकता आणि ट्रॅकिंग साधनांचा वापर करता येईल. (फ्रीडम, सेल्फ कंट्रोल आणि मोमेंट सारखी ॲप्स जी फोन वापराचा मागोवा घेतात आणि मर्यादित करतात) सध्या आपण फोनला देत असणारा वेळ - वाचन, लेखन, ध्यान यासारख्या उपयुक्त गोष्टीना देऊ शकतो. काही दिवस किंवा आठवडाभर नियमितपणे फोन डिस्कनेक्ट करता येईल, आठवड्यातून एक दिवस फोन-मुक्त दिवस घोषित करता येईल, पर्यायी छंद जोपासता येतील. या रणनीती अंमलात आणून, आपण मोबाईलची सवय सोडू शकतो आणि स्मार्टफोनशी एक उत्कृष्ट संबंध विकसित करू शकतो. कॅल न्यूपोर्टचे "डिजिटल मिनिमलिझम" आणि कॅथरीन प्राइसचे "हाऊ टू ब्रेक अप विथ युवर फोन" सारखी पुस्तके आपणास नक्कीच यासाठी उपयुक्त ठरू शकतील.
मोबाईलची सवय ही आधुनिक जीवनातील एक महत्त्वाची बाब बनली आहे. आपण त्याचा प्रभाव ओळखून, संयम बाळगून काही बदल अंमलात आणूया, उत्कृष्ट संतुलन राखून स्मार्टफोनचे तोटे दूर करून फायदे अंगिकारूया. चला तर मग आपल्या मोबाईल सवयींवर नियंत्रण ठेवूया, स्मार्ट फोनची आपल्यावरची पकड व आपली त्याच्यावरची पकड ढिली करूया आणि अधिक सजग, वर्तमान आणि परिपूर्ण जीवन जोपासूया.
