संकल्प नववर्षाचा....

 

जेव्हा 31 डिसेंबरच्या मध्यरात्री घड्याळाचे काटे 12 वाजण्याच्या दिशेने जातील आणि कॅलेंडर नवीन वर्षाकडे, तेव्हा काहीतरी नवीन करण्याचा संकल्प बऱ्याचदा मनात येतो. बऱ्याचदा मोठ्या उत्साहाने असे संकल्प केले जातात पण ते फार काळ टिकत नाहीत. त्यासाठी पूर्णपणे मानसिक तयारी करून संकल्प करणे आवश्यक आहे. नवीन वर्ष हे भूतकाळाचे चिंतन करण्याची आणि भविष्यासाठी नवीन ध्येय निश्चित करण्याची संधी घेऊन येत असते. ही संधी लक्षात घेऊन सुयोग्य संकल्प करणे हे नक्कीच स्वागतार्ह आहे. वैयक्तिक बांधिलकी, आत्म सुधारणा यासाठी अशा प्रकारचे संकल्प हे फार आवश्यक आहेत. पुढील वर्षाचा संकल्प करण्यापूर्वी मागील वर्षाचा विचार करण्यासाठी थोडा वेळ दिला पाहिजे. मागील वर्षी चांगले काय होते? वाईट काय झाले? आपण त्यातून कोणते धडे शिकलो? या गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक आहे.

आपला संकल्प निश्चित करताना आपली उद्दिष्टे ही विशिष्ट, मोजण्यायोग्य, साध्य करण्यायोग्य, संबंधित आणि कालबद्ध असली पाहिजेत. छोटी छोटी उद्दिष्टे आपणास मोठ्या उद्दिष्टापर्यंत घेऊन जाऊ शकतात.  म्हणून त्याची आखणी करणे गरजेचे आहे. महत्त्वकांक्षी उद्दिष्टे निश्चित करणे हे जरी बरोबर असले तरी आकांक्षा आणि वास्तववाद यांच्यात समतोल राखणेही महत्त्वाचे आहे. अवास्तव संकल्पना निराशेला कारणीभूत ठरू शकतात, म्हणून उद्दिष्टांची निवड खूपच काळजीपूर्वक करावी लागते. छोट्या उद्दिष्टांसह प्रारंभ करणे फार आवश्यक आहे.

संकल्प करताना त्यात विविधता ही असली पाहिजे. आपल्या जीवनातील फक्त एकाच पैलूवर तो संकल्प केंद्रित करणे आवश्यक नाही. शारीरिक आरोग्य, मानसिक स्वास्थ्य, करियर, नातेसंबंध आणि वैयक्तिक विकास या विविध आयामांमध्ये, आपल्या ध्येयांमध्ये विविधता आणण्याचा विचार आपण करू शकतो. संकल्पामध्ये स्वतःची काळजी घेण्यास प्राधान्य दिले पाहिजे. पुरेशी झोप घेणे किंवा आपल्या आवडीच्या छंदासाठी वेळ देणे याला संकल्पात जागा देणे फार आवश्यक आहे. संकल्प हा एक प्रवास आहे, ते पोहोचण्याचे ठिकाण नाही, हेही आपण लक्षात घेतले पाहिजे.

वाटेत विविध टप्प्यांवर आपण आपले यश हे साजरे केले पाहिजे, अगदी ते कितीही लहान असले तरी. याउलट अडथळ्यांकडे वाढ आणि शिकण्याची संधी म्हणून आपणाला पहावे लागेल. आवश्यकता वाटल्यास आपले ध्येय हे समायोजित करून लवचिकता आणि दृढ निश्चयाने आपणाला पुढे जावे लागेल. मित्र, कुटुंबातील सदस्य किंवा सहकाऱ्यांसोबत आपला संकल्प शेअर केल्याने त्याचा नक्कीच लाभ होतो. त्यातून आपला हा प्रवास अधिक आनंददायक बनू शकतो.

आपण आपल्या ध्येयाचे प्रतिनिधित्व करणारे व्हिजन बोर्ड तयार करू शकतो. दैनंदिन स्मरणपत्र म्हणून काम करण्यासाठी ते सतत दिसतील अशा ठिकाणी ठेवणेही आवश्यक आहे. परिस्थिती बदलू शकते, त्यामुळे आवश्यकतेनुसार आपल्या ध्येयात  लवचिकता आणावी लागते. ज्यामुळे आपणास पराभूत न वाटता अनपेक्षित आव्हानांशी जुळवून घेता येते, आपली दिनचर्या आणि सवयी आपणास स्थापित कराव्या लागतील. नवीन सवयी तयार करण्याच्या बाबतीत सातत्य ही महत्त्वाची गोष्ट आहे आणि एक सुस्थापित दिनचर्या आपल्या प्रयत्नांना नक्कीच मदत करू शकते. आपल्या प्रगतीचा नियमितपणे मागोवा घेणे आवश्यक आहे. सकारात्मक बदलांवर चिंतन आणि अधिक लक्ष देण्याची गरज असलेली क्षेत्रे आपणास ओळखता आली पाहिजेत. आपल्या प्रवासाचे निरीक्षण केल्याने मौल्यवान अंतरदृष्टी आणि प्रेरणा मिळत असते.

सतत काहीतरी नवीन शिकणे आवश्यक आहे. हे केवळ आपली क्षितिजे विस्तृत करत नाही तर आपले मन गुंतवून ठेवते आणि नेहमी प्रेरित करते. नवीन कौशल्य शिकणे किंवा आवड असलेल्या क्षेत्रात ज्ञान मिळविणे आवश्यक आहे. समान उद्दिष्टे किंवा आवड असंणाऱ्या गटांमध्ये आपण सामील झाले पाहिजे. अशा प्रवासात इतरांशी संपर्क साधल्याने सौहार्द आणि प्रोत्साहन मिळत राहते. वाढ, लवचिकता आणि आत्मकरुणा या मानसिकतेसह नवीन वर्षाकडे गेले पाहिजे. प्रत्येक पाऊल किती लहान असले, तरीही ते जाणीवपूर्वक टाकले पाहिजे. मग यश आपलेच आहे.

            नवीन वर्ष म्हणजे आपल्या आकांक्षा आणि स्वप्न रंगवण्यासाठी आपली वाट पाहणारा कॅनव्हास आहे. विचारपूर्वक चिंतन, वास्तववादी ध्येय निश्चिती आणि आत्म सुधारण्यासाठी वचनबद्धतेसह आपण 2025 हे वर्ष अर्थपूर्ण, यशांचे आणि चिर स्थायी सकारात्मक बदलांचे वर्ष नक्कीच बनवू शकतो.

मतदान.... माझी जबाबदारी

                    

                    महाराष्ट्र विधानसभेची निवडणूक दिनांक 20 नोव्हेंबर 2024 रोजी होत आहे. या निवडणुकीत प्रत्येक पात्र व्यक्तीने मतदान करणे ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे. कोणतीही निवडणूक केवळ सरकार निवडण्यासाठी नसून राज्याच्या/देशाच्या भविष्याच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाची असते. निवडणुकीच्या माध्यमातून आपण आपल्या भविष्यासाठी योग्य नेत्याची निवड करू शकतो. प्रत्येक नागरिकाचा मतदान करण्याचा हक्क असतो, आणि या अधिकाराचा उपयोग करून आपले कर्तव्य निभावणे अत्यंत आवश्यक आहे. देशाचा एक सुजाण नागरिक म्हणून आपला लोकप्रतिनिधी आपण निवडू देणे व त्यासाठी मतदान करणे ही आपली सर्वांचीच जबाबदारी आहे. 

                  लोकशाहीत नागरिकांचा हक्क महत्वाचा असतो. मतदानाद्वारे नागरिक आपल्या मताचा आवाज उंचावू शकतात. आपल्या मताच्या माध्यमातून आपण ज्या नेत्याला आणि पक्षाला निवडतो, तो पुढील पाच वर्षे आपल्याला प्रतिनिधित्व करतो. त्यामुळे मतदान करून आपण आपल्या राज्याच्या शासनप्रणालीत थेट सहभागी होतो. जर आपण मतदान करत नसलो, तर आपल्या भागातील प्रशासनावर त्याचा वाईट प्रभाव पडू शकतो. 

                प्रत्येक समाजात वेगवेगळ्या समस्या असतात - रोजगार, शिक्षण, आरोग्य सेवा, पायाभूत सुविधा आणि पर्यावरणीय मुद्दे. हे प्रश्न सोडवण्यासाठी योग्य नेतृत्वाची आवश्यकता असते. मतदान करून आपण अशा नेत्यांची निवड करू शकतो, जे आपल्या समस्या जाणून घेतील आणि त्यावर उपाययोजना करतील. प्रत्येक मत एक संधी असते. आपल्या भागात विकासाची गती वाढवेल असा योग्य नेता निवडून येईल यासाठी आपणच प्रयत्न केले पाहिजेत. 

                मतदान हा केवळ हक्क नसून एक सामाजिक जबाबदारी देखील आहे. आपण आपली जबाबदारी जाणून घेतली, तरच आपले राज्य आणि देश चांगल्या प्रकारे पुढे जाईल. आपल्या या कृतीने पुढच्या पिढीला एक चांगले उदाहरण मिळेल. तेव्हा आपण जबाबदार नागरिक म्हणून, समाजातील प्रत्येक घटकाने मतदान करून आपले कर्तव्य पार पाडले पाहिजे. मतदान हा भ्रष्टाचार थांबवण्याचा एक मार्ग आहे. जर आपण योग्य उमेदवार निवडला तर तो जनतेच्या हितासाठी काम करेल. मात्र, आपण जर मत दिले नाही तर असंवेदनशील उमेदवार निवडून येऊ शकतो. आपले मत आपले हक्क सुरक्षित ठेवू शकते आणि भ्रष्टाचाराला रोखण्यासाठी आपले मत एक प्रभावी उपाय असू शकतो. 

                मतदान हा एकमात्र मार्ग आहे, ज्याद्वारे प्रत्येक नागरिक, स्त्री असो वा पुरुष, गरीब असो वा श्रीमंत, शिक्षित असो वा अशिक्षित - सर्वांना समान हक्क दिला जातो. यामुळेच निवडणुकीच्या माध्यमातून एक सशक्त समाज निर्माण होऊ शकतो, जो सर्वांसाठी न्याय व समतेचे तत्त्व ठेवतो. मतदान करताना आपण कोणत्याही प्रकारच्या प्रलोभनाला बळी पडता कामा नये. स्वतःच्या विचारांनी आणि माहितीच्या आधारे मतदान करणे आवश्यक आहे. आपल्या मताची किंमत जेव्हा आपणास कळेल तेव्हा आपण असे कोणतेही चुकीचे कृत्य करणार नाही. 

             मतदान हा फक्त एक दिवसाचा निर्णय नसून आपल्या भविष्यासाठी महत्त्वाचा आहे. महाराष्ट्र विधानसभेच्या निवडणुकीत 20 नोव्हेंबर 2024 रोजी मतदान करणे आपले कर्तव्य आहे. आपल्या एका मतामुळे मोठा फरक पडू शकतो. आपल्या समाजाला, आपल्या भागाला, आपल्या राज्याला समृद्ध बनवण्याची संधी हा मतदानाचा दिवस आपल्याला देतो. तेव्हा, मतदानाच्या दिवशी आपण बाहेर पडले पाहिजे, आपला हक्क बजावला पाहिजे, आणि आपल्या राज्याच्या प्रगतीत हातभार लावला पाहिजे. 

                    आपल्या एका मताने काय फरक पडणार आहे?" हा विचार अनेक लोकांच्या मनात येतो. मात्र, आपल्या एक मताचा प्रभाव मोठा असू शकतो, आणि इतिहासात असे अनेक प्रसंग आहेत, जिथे एका मताने संपूर्ण निवडणुकीचे चित्र बदलले आहे. प्रत्येक मत हा लोकशाहीतील महत्त्वाचा हिस्सा आहे, जो अंतिम निर्णयावर परिणाम करू शकतो. अनेक वेळा निवडणुकीतील विजयाचे अंतर अत्यल्प असते. उदाहरणार्थ, अमेरिकेत 2000 च्या राष्ट्राध्यक्ष निवडणुकीत फ्लोरिडा राज्यात अवघ्या 537 मतांनी निर्णय बदलला आणि त्यामुळे जॉर्ज डब्ल्यू. बुश राष्ट्राध्यक्ष झाले. हीच गोष्ट इतर निवडणुकांमध्येही दिसून येते. आपल्या एका मताने संपूर्ण सरकारचा रंग पालटू शकतो. 

                        भारताच्या काही विधानसभा निवडणुकांत केवळ एकमत किंवा काही मतांनीच विजय-पराजय ठरतो. उदाहरणार्थ, 2017 मध्ये गुजरात विधानसभा निवडणुकीत एक जागा केवळ 9 मतांनी जिंकली गेली होती. महाराष्ट्रातील अनेक स्थानिक निवडणुकांत देखील अत्यंत कमी अंतराने विजय मिळाला आहे. त्यामुळे आपले एकमत आपल्या गावाच्या, शहराच्या आणि राज्याच्या भविष्यावर थेट परिणाम करू शकते. समाजातील स्थानिक प्रश्नांना योग्य प्रतिनिधित्व देण्यासाठी योग्य उमेदवार निवडणे आवश्यक असते. जर आपण मतदान केले नाही, तर आपल्या भागात असलेल्या समस्यांवर कोणतीही कृती केली जाणार नाही. आपले मत त्याबाबत योग्य प्रतिनिधित्व देऊन विकासात सहभागी होण्याची संधी निर्माण करते. 

                    आपले मत म्हणजे बदल घडवण्यासाठी एक शक्ती आहे. एक मत म्हणजे केवळ एक व्यक्तीचा विचार नसून त्या विचाराच्या माध्यमातून समाजाचे हित साधण्याची संधी आहे. प्रत्येक मताचे महत्त्व ओळखून आपण मतदानाचा हक्क बजावणे गरजेचे आहे. आपल्या एका मताने खूप मोठा फरक पडू शकतो, आणि ते आपल्या समाजाला, राज्याला, आणि देशाला एका सकारात्मक दिशेने घेऊन जाऊ शकते.

स्वीकार AI चा......

 

        मी गेल्याच महिन्यात 'टिकायचं तर शिकायचं' हा AI संदर्भात एक ब्लॉग लिहिला. त्याला अनेक वाचकांनी भरभरून प्रतिसाद दिला. काही वाचकांनी त्याबद्दल अजून काही लिहिण्याची इच्छा व्यक्त केली, आणि त्यातूनच आजचा ब्लॉग लिहावा असे वाटले. 

     खरंतर एखादं नवीन तंत्रज्ञान जेव्हा दाखल होतं तेव्हा आपण सर्वजण गोंधळलेले असतो, कारण त्याचे फायदे तोटे आपल्यासमोर असतात पण त्याचा पुरेसा अभ्यास झालेला नसतो. फायद्याचा विचार करून त्याचा वापर सुरू केला तर काही तोटे स्वीकारावेच लागतात व तोट्यांचा विचार करून त्याचा वापरच केला नाही तर त्या फायद्यांपासून प्रगतीपासून आपणास दूर राहावे लागते व त्यात आपले नुकसानही होऊ शकते. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स मुळे खूप मोठी क्रांती होत आहे. त्याचे अनेक तोटे आपणास भोगावे लागतील हे सत्य आहे,  अगदी  AI चे जनक जेफ्री हिंटन यांनीही हे तंत्रज्ञान विनाशक ठरू शकते ही भीती व्यक्त केली आहे. अणुबॉम्बचा शोध लावणारा ओपेन हायमर याला झालेले दुःख हे मला याच जात कुळीचे वाटते. कारण AI मुळे अनेक नोकऱ्या धोक्यात येणार आहेत, यामुळे एक खूप मोठी सामाजिक समस्या निर्माण होऊ शकते. दिवसेंदिवस रोबोटची संख्या वाढत जाणार आहे. मानवी कामे आता यंत्र, म्हणजेच रोबो करणार आहेत. त्या रोबोला मानवी भावभावना सुद्धा प्रदान करण्यात आल्या आहेत. त्यामुळे पुढील जग कसे असणार आहे? याचे चित्र लक्षात घेतले पाहिजे. एवढेच नव्हे तर साऊथ कोरिया मध्ये एका रोबोटने आत्महत्या केली अशी नुकतीच एक बातमी वाचनात आली, हे चित्र भयावह आहे. 

     चॅट जीपीटी आणि लार्ज लँग्वेज मॉडेल यांचा सध्य वापर बघितल्यास अनेक प्रश्न आ वासून उभे राहतात. स्वार्म तंत्रज्ञान, डीप फेक तंत्रज्ञान आणि AI तंत्रज्ञान अशी तंत्रज्ञाने एखाद्या चुकीच्या व्यक्तीच्या हातात पडणे हे विनाशास कारण ठरू शकते, याचा विचार होण्याची आज नक्कीच गरज आहे. 

     AI कडे माहिती उपलब्ध आहे, पण ती मिळवण्यासाठी AI ला काय विचारायचे? याचे प्रशिक्षण घेतले पाहिजे. यालाच प्रॉम्प्ट लेखन म्हणतात. आता  प्रॉम्प्ट इंजीनियरिंग नावाची एक नवीन शाखा सुरू होत आहे हे इथे लक्षात घेतले पाहिजे. असे लेखन करता येणाऱ्याला, किंवा AI चा वापर करता येणाऱ्याला एआय साक्षर म्हटले जाईल. तेव्हा नुकतेच कुठे संगणक साक्षर होणाऱ्या पिढीवर आता AI साक्षर होण्याची वेळ आली आहे हे नक्की.

     जेव्हा AI च्या वापराची दुसरी बाजू आपण लक्षात घेतो तेव्हा योग्य ते भान ठेवून आपल्या विकासासाठी आपण जर त्याचा फायदा करून घेतला तर नक्कीच आपण यशस्वी होऊ शकतो, याबाबत मला विश्वास वाटतो. आपली दैनंदिन कामे पूर्ण करून घेण्यासाठी आपण AI चा चांगला वापर करू शकतो. आपल्या नोकरी / व्यवसायात त्याचा खूप चांगला उपयोग होऊ शकतो. दैनंदिन पत्र व्यवहारात, विविध प्रकारच्या लेखनात, नेमकी माहिती मिळवण्यात आपण त्याचा खूप चांगला उपयोग करून घेऊ शकतो. आपला कितीतरी वेळ वाचवू शकतो. आपल्या गरजेनुसार आपण AI तंत्रज्ञान वापरून एखादा चॅटबोट बनवू शकतो. मी माझ्या ग्रंथालयासाठी नुकताच एक चॅट बोट बनवला, की जो वाचकांना खूप मोठी मदत करू शकतो. एखादे पुस्तक ग्रंथालयात आहे का? ते नेमके कोणत्या ठिकाणी आहे? अशा प्रश्नांची उत्तरे किंवा ग्रंथालयाबाबत सर्व प्रकारची माहिती तो काही क्षणात उपलब्ध करून देतो. ब्लॉग वाचकांसाठी मी खाली तो चॅटबोट देत आहे, चॅट बोट वापरण्यासाठी खालील लिंक वर क्लिक करा.

                                                             Bot.drrajeshrajam.in

 आपण त्याला  पुढील प्रमाणे वेगवेगळे प्रश्न विचारून बघू शकता, म्हणजे याची क्षमता आणि उपयोग आपल्या लक्षात येऊ शकतो. 

1) Please introduce the library of ICS College

2) Please tell me the library hours

3) What is the mission of the library?

4) What is the vision of the library?

5) What are the objectives of the library?

6) What is the area of ​​the library building?

7) Which library automation software is used in the library?

8) State the rules of library.

9) What services and facilities are provided by the library?

10) What are the best practices of the library?

11) What are the activities of the library?

12) How can I use OPAC?

13) Tell me about ICS e-book library.

14) How can I use N-LIST?

15) Tell me the address of the library website.

16) What is Smart Page?

17) Give me details of librarians.

18) Give me information about library staff.

19) What technologies are currently being used in libraries?

      एकंदरीतच AI च्या आगमनामुळे काही तोटे सहन करावे लागले तरी आपण आपल्या प्रगतीसाठी त्याचा प्रभावी वापर करू शकतो हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. आपण सर्वांनीच त्याचा वापर करूया परंतु नीती मूल्य, संस्कृती जपत त्याचा सुयोग्य वापर करूया. संगणकाचे आगमन ज्यावेळी होणार होते त्यावेळी नोकऱ्या जाणार, अशा प्रकारची भीती त्या काळातही व्यक्त करण्यात आली होती; परंतु संगणकाच्या आगमनानंतर काही प्रमाणात नोकऱ्या वाढल्या देखील. त्यासाठी संगणकाचे प्रशिक्षण घ्यावे लागले, तशाच प्रकारे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स या तंत्रज्ञानामुळे नोकऱ्या जाणार असे बोलले जात असले तरी देखील त्या संदर्भातील शिक्षण घेऊन आपण सजग बनलो तर निश्चितपणाने या समस्येवर आपण मात करू शकतो. AI चा उत्तम वापर केल्यास ते संकट म्हणून न स्वीकारता त्याला सामोरे जाऊन आपण आपला विकास व पर्यायाने देशाचा विकास निश्चितपणाने करू शकतो याचा विश्वास वाटतो.

टिकायचं तर शिकायचं

 

        आज जगभरात तंत्रज्ञानाचा प्रचंड विकास होताना दिसत आहे. मानवी जीवन सुकर होण्यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञानाचे शोध लागत आहेत आणि वापरही होताना दिसत आहे. विशेष म्हणजे, आज नवीन वाटणारे तंत्रज्ञान उद्या जुने होताना पाहायला मिळते. सध्या आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचा (AI ) खूप मोठा प्रभाव अनेक क्षेत्रांवर होताना दिसत आहे. या तंत्रज्ञानामुळे जवळपास सर्वच क्षेत्रांमध्ये क्रांती होत आहे, त्यामुळे अनेक नोकऱ्यांवर गदा येऊ लागली आहे. ( AI बद्दल यापूर्वी मी माझ्या ३१ जुलै २०२३ च्या ब्लॉग मधून सविस्तर मांडणी केली आहेच) माणसाचे काम जर मशीन कडून अधिक अचूक व अत्यंत वेगवान होणार असेल तर माणसाची गरजच काय? हा प्रश्न आहे.

        म्हणूनच आज प्रत्येकासमोरचा मुख्य प्रश्न आहे तो टिकण्याचा. आय.टी. किंवा संगणक शास्त्र यासारख्या क्षेत्रांनाच याची झळ बसेल असे आपणास वाटत असेल तर ते चूक ठरेल. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या प्रभावामुळे जवळपास सर्वच क्षेत्रांमध्ये नोकरीच्या समस्या निर्माण होत आहेत आणि भविष्यात होणार आहेत. आज आपल्या क्षेत्रात टिकायचं असेल तर काही वर्षांपूर्वी घेतलेले शिक्षण पुरेसे ठरत नाही, तर त्यात झालेले आधुनिक बदल आपणालाही शिकावे लागतील, त्यातील कौशल्ये विकसित करावी लागतील. ज्या तंत्रज्ञानाने आपले महत्त्व कमी केले आहे ते तंत्रज्ञान आपणाला शिकून घ्यावे लागेल, तरच आपण कोणत्याही क्षेत्रात टिकणार आहोत.आजच्या आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स किंवा मशीन लर्निंग सारख्या विषयांमध्ये आपण एकदम तरबेज झालो तरी त्याचा अर्थ असा नव्हे, की आपणाला आता वेगळे काही करायला नको. खरंतर याही तंत्रज्ञानाचा एक विशिष्ट काळ असणार आहे. लवकरच यापेक्षा नवीन काहीतरी तंत्रज्ञान येणार आहे. त्यामुळे सतत आपणास नवीन शिक्षणामध्ये गुंतून राहावे लागणार आहे. नवनवीन कौशल्ये आत्मसात करावी लागणार आहेत. आपले बहुआयामी व्यक्तिमत्व घडवावे लागणार आहे. म्हणूनच आपण आज न्यू एज्युकेशन पॉलिसी स्वीकारत आहोत. बदलांना सामोरे जाताना जर आपणास टिकायचं असेल तर शिकायलाच हवं. त्याला दुसरा कोणताही पर्याय असणार नाही. 

योगी तो निरोगी

 

        एखाद्या व्यक्तीस निरोगी आयुष्य मिळणे ही त्याची एक अमूल्य अशी संपत्ती असते. निरोगी रहाण्यासाठी आहार, विहार, शारीरिक स्वास्थ्य यासारख्या गोष्टी आवश्यक असतात. स्वास्थ्यासाठी योग महत्वाचा ठरतो. योग हा भारताच्या प्राचीन परंपरेचा एक अमूल्य ठेवा आहे, ज्याला संपूर्ण जगाने स्वीकारले आहे. म्हणूनच  आंतरराष्ट्रीय स्तरावर २१ जून रोजी योग दिन साजरा केला जातो. २०१४ साली संयुक्त राष्ट्र संघाने या दिवसाला आंतरराष्ट्रीय योग दिन म्हणून मान्यता दिली आणि त्यानंतर दरवर्षी या दिवशी योगाचे महत्व ओळखून विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

    योग हा भारताच्या संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. महर्षि पतंजलींनी योगसूत्रे लिहिली असून योगाचा उगम भारतातच झाला आहे. भारतीय तत्त्वज्ञानात योगाला शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक उन्नतीचे साधन मानले जाते. योगाने केवळ शरीर स्वस्थ ठेवले जात नाही तर मनःशांती आणि आत्मिक समृद्धी देखील साधता येते. वर्तमान काळात तणाव, चिंता, आणि मानसिक आरोग्याच्या समस्या वाढत आहेत. अशा परिस्थितीत योग एक अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. योगाच्या नियमित अभ्यासाने मानसिक शांती मिळते, तणाव दूर होतो, आणि एकाग्रता वाढते. तसेच, भविष्यातील जीवनशैलीच्या समस्यांवर मात करण्यासाठी योग अत्यंत उपयुक्त आहे. वाढत्या तंत्रज्ञानाच्या युगात शारीरिक श्रम कमी होत चालले आहेत, त्यामुळे विविध शारीरिक आजार उद्भवतात. योगाच्या माध्यमातून शरीरातील सर्व अवयवांची योग्यरीत्या व्यायाम होतो आणि शरीर सुदृढ राहते.

    योगाने रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, आणि विविध आजारांपासून बचाव होतो. योगामुळे तणाव, चिंता, आणि उदासी कमी होते. योगाने आत्मसाक्षात्कार साधता येतो आणि आंतरिक शांती मिळते. नियमित योगाने एकाग्रता वाढते आणि स्मरणशक्ती तीव्र होते. हे सर्व फायदे लक्षात घेता जो योगी बनेल तो नक्कीच निरोगी बनेल हे लक्षात येते. शारीरिक आसने आणि प्राणायाम यांचा समन्वय साधणारा हठ योग. ध्यान, धारणा आणि समाधीवर आधारित राज योग. भक्ति आणि श्रद्धेवर आधारित, ईश्वराच्या भक्तीत लीन होऊन केला जाणारा भक्ती योग. तत्त्वज्ञान आणि ज्ञानाच्या मार्गाने आत्मज्ञान साधान्यासाठी केला जाणारा ज्ञान योग. असे काही योगाचे प्रकार आहेत. 

    आजच्या काळात आणखी एका महत्वाच्या योगाची गरज आहे तो योग म्हणजे कर्म योग. निष्काम कर्मावर आधारित, कर्माच्या फळाची अपेक्षा न करता कर्म करणे येथे अपेक्षित आहे. कर्मयोग हा भगवद्गीतेत वर्णन केलेला एक योगमार्ग आहे, ज्याच्या माध्यमातून मानव आपल्या कर्माच्या (कृत्यांच्या) द्वारे आध्यात्मिक प्रगती साधू शकतो. कर्मयोगाच्या तत्वानुसार, व्यक्तीने निःस्वार्थीपणे, फळाची अपेक्षा न करता कर्म करणे अपेक्षित आहे. या मार्गाने कार्य करताना, मनुष्य आपल्या कर्मातून आध्यात्मिक उन्नती करू शकतो. भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला उपदेश करताना कर्मयोगाचे महत्व पटवून दिले आहे.

    आजच्या गतिमान आणि स्पर्धात्मक युगात, प्रत्येक व्यक्ती आपले उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी भल्या बु-याचा विचार न करता काम करत आहे. अशा परिस्थितीत, कर्मयोगाची गरज अधिक आहे. कर्मयोगाने व्यक्ती आपल्या कामात पूर्णपणे मनोभावे तल्लीन होते, ज्यामुळे तणावाची पातळी कमी होते. फळाच्या अपेक्षेशिवाय कर्म केल्यास, असफलतेची भीती आणि यशाची लालसा कमी होते, ज्यामुळे मानसिक शांती प्राप्त होते. कर्मयोगामुळे व्यक्ती स्वतःच्या कर्तव्यांचे पालन निःस्वार्थीपणे करते, ज्यामुळे आत्मशोधाची प्रक्रिया सुलभ होते. निःस्वार्थीपणे समाजासाठी काम केल्यास, समाजात एकोप्याची भावना वाढते आणि सामाजिक समरसता प्रस्थापित होते.

    कर्मयोग व्यक्तीला आपल्या कर्तव्याचे पालन निःस्वार्थपणे करण्याची प्रेरणा देतो. फळाची अपेक्षा न करता कर्म केल्यामुळे व्यक्ती प्रामाणिक राहते. कर्मयोगामुळे व्यक्ती नैतिक आणि सदाचरणाच्या मार्गाने चालते. कर्मयोग व्यक्तीचा मानसिक, शारीरिक आणि आध्यात्मिक विकास घडवतो. कर्मयोगाच्या तत्वानुसार, निःस्वार्थीपणे समाजाच्या हितासाठी कार्य करणे आवश्यक आहे. आजच्या काळात, जिथे प्रत्येकजण आपल्या उद्दिष्टांच्या मागे धावतो, तिथे कर्मयोग हा एक मार्गदर्शक सिद्धांत आहे, जो आपल्याला निःस्वार्थपणे आणि प्रामाणिकपणे कार्य करण्याची प्रेरणा देतो. फळाची अपेक्षा न करता कर्तव्यांचे पालन केल्याने ना केवळ व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास होतो, तर समाजात एकोप्याची आणि सामंजस्याची भावना देखील वाढते. त्यामुळे कर्मयोग हा आजच्या काळात अत्यंत आवश्यक आणि महत्वपूर्ण आहे.

    योग हा केवळ शारीरिक व्यायाम नसून तो जीवनशैलीचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. योगाच्या नियमित अभ्यासाने शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते, तसेच भविष्यातील समस्यांवर मात करण्यासाठी ते एक प्रभावी साधन आहे. आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या निमित्ताने, आपण सर्वांनी योगाचा स्वीकार करून एक निरोगी आणि तणावरहित जीवन जगूया आणि योगाच्या प्रचार आणि प्रसाराने सुदृढ भारत बनवूया.

ढिली करूया स्मार्टफोनची पकड...

 

            आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. सकाळी उठल्यापासून ते झोपेपर्यंत, आमचे स्मार्टफोन नेहमीच आमच्या हाताच्या आवाक्यात असतात.  मोबाईलच्या सवयीने आपल्या आयुष्याचा ताबा घेतला आहे म्हणूनच त्याचा आपल्या वर्तनावर, नातेसंबंधांवर आणि एकूणच कल्याणावर होणारा परिणाम समजून घेणे आज आवश्यक ठरत आहे. एखाद्या तंत्रज्ञानाच्या सततच्या वापरामुळे किंवा चुकीच्या वापरामुळे अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. मोबाईलच्या अतीवापराबाबतही आज अनेक गंभीर समस्या निर्माण होत आहेत व होऊ घातल्या आहेत. whatsapp, Instagram, facebook, snapchat यासारख्या ॲप्समुळे मोबाईलचा वापर अनेक पटीने वाढला आहे. आजच्या पिढीची मोबाईल ही गरज बनली आहे. अँड्रॉइड मोबाईल, काही जीबी डाटा, वाय-फाय, बॅटरी बॅकअप आणि चार्जर या आता अत्यावश्यक बाबी बनत चालल्या आहेत.  

मोबाईल मुळे आज विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासावर परिणाम होत आहे, वाचन संस्कृतीवर घाला घातला जात आहे, नातेसंबंध बिघडत चालले आहेत. अगदी घटस्फोटाचे मोबाईल एक कारण ठरू शकते, “माझी बायको फक्त मोबाईलवर बोलत असते, मुलांकडे तिचे दुर्लक्ष होते” अशी तक्रार सांगणारे अनेक पुरुष आज भेटतात. तसेच “माझ्या नवऱ्याला मोबाईलपुढे माझ्याकडे बघायला वेळच कुठे आहे?” असे बोलणाऱ्या स्त्रिया आज भेटतात.  लहान मुले तर मोबाईल गेम मध्ये पूरतीअडकून गेली आहेत.  एखाद्या सुंदर स्थळाला भेट दिल्यावर ते सौंदर्य नजरेने अनुभवण्या अगोदर आमच्या क्लिक्स सुरु होतात, कारण आम्हाला ते फोटो स्टेटसला ठेवायचे असतात, सोशल मीडियावर टाकायचे असतात. चालकाच्या दुर्लक्षामुळे रस्त्यावर जसे अपघात होतात, तसे चालणारी माणसे मोबाईलच्या नादात आजकाल एकमेकांना धडकू लागली आहेत. चार मित्र एकत्र जमले तरी एकमेकांशी बोलताना त्यांचे अर्धे लक्ष मोबाईलमधेच असते. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स मुळे अजून काय काय बघावं लागणार आहे? हे वेगळच. (मी यासंदर्भात 31 जुलै 2023 रोजी एक ब्लॉग लिहिला आहेच)

आमचे मोबाईल फोन सतत कनेक्टिव्हिटी, मनोरंजन आणि माहिती देत असतात.  या गोष्टींमध्ये घालवलेल्या वेळेचे भान न ठेवता आम्ही बिनदिक्कतपणे सोशल मीडिया स्क्रोल करतो, मेसेज तपासतो आणि गेम खेळतो. या सवयीमुळे अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. उदाहरणच द्यायचे झाले तर- स्मार्टफोन्स मेंदूची रिवार्ड सिस्टम सक्रिय करतात, डोपामाइनसारखे चांगले संप्रेरक सोडतात, ज्यामुळे आपल्याला अधिक लालसा निर्माण होते, त्यातून व्यसनाधीनता वाढू शकते. फोनचा जास्त वापर केल्याने समोरासमोरील संवाद कमी होऊ शकतो, ज्यामुळे एकटेपणा आणि संपर्क तुटतो. सतत विचलित होणे आणि मल्टीटास्किंगमुळे फोकस आणि कार्यक्षमता कमी होऊ शकते. झोपायच्या आधी स्क्रीन आणि नोटिफिकेशन्सच्या संपर्कात आल्याने झोपेच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय येतो. मोबाईलच्या सवयीमुळे आपल्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक अशा दोन्ही संबंधांवरही परिणाम होतो. फोनच्या अती वापरामुळे इतरांकडे दुर्लक्ष करणे, प्रियजनांसह मौल्यवान क्षणांना अनुपस्थित राहणे, समोरासमोर संवाद कमी केल्याने भावनिक समज कमी होणे, सायबर धमकी, FOMO (गहाळ होण्याची भीती), मानसिक आरोग्यावर परिणाम होणे अशा गोष्टी घडू शकतात. यासाठी आपण फोनच्या वापराबद्दल किती जागरूक असलं पाहिजे? हे लक्षात येईल.

आज आपल्या जीवनात मोबाईल बाबत नियंत्रण आणि संतुलन योग्य प्रकारे राखायचे असेल तर काही बाबी प्रकर्षाने कराव्या लागतील. उदा. घरातील काही जागा निश्चित कराव्या लागतील जेथे कोणीही फोनचा वापर करणार नाही. (उदा. डिनर टेबल) फोन वापरावर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि मर्यादित करण्यासाठी उत्पादकता आणि ट्रॅकिंग साधनांचा वापर करता येईल. (फ्रीडम, सेल्फ कंट्रोल आणि मोमेंट सारखी ॲप्स जी फोन वापराचा मागोवा घेतात आणि मर्यादित करतात) सध्या आपण फोनला देत असणारा वेळ - वाचन, लेखन, ध्यान यासारख्या उपयुक्त गोष्टीना देऊ शकतो. काही दिवस किंवा आठवडाभर नियमितपणे फोन डिस्कनेक्ट करता येईल, आठवड्यातून एक दिवस फोन-मुक्त दिवस घोषित करता येईल, पर्यायी छंद जोपासता येतील. या रणनीती अंमलात आणून, आपण मोबाईलची सवय सोडू शकतो आणि स्मार्टफोनशी एक उत्कृष्ट संबंध विकसित करू शकतो. कॅल न्यूपोर्टचे "डिजिटल मिनिमलिझम" आणि कॅथरीन प्राइसचे "हाऊ टू ब्रेक अप विथ युवर फोन" सारखी पुस्तके आपणास नक्कीच यासाठी उपयुक्त ठरू शकतील.

मोबाईलची सवय ही आधुनिक जीवनातील एक महत्त्वाची बाब बनली आहे.  आपण त्याचा प्रभाव ओळखून, संयम बाळगून काही बदल अंमलात आणूया, उत्कृष्ट संतुलन राखून स्मार्टफोनचे तोटे दूर करून फायदे अंगिकारूया.  चला तर मग आपल्या मोबाईल सवयींवर नियंत्रण ठेवूया, स्मार्ट फोनची आपल्यावरची पकड व आपली त्याच्यावरची पकड ढिली करूया आणि अधिक सजग, वर्तमान आणि परिपूर्ण जीवन जोपासूया.